हक्कसोडपत्राची नोंद

३४. हक्कसोडपत्राची नोंद :

वाचा : मालमत्ता हस्तांतरण कायदा १८८२ ; मुंबई मुद्रांक कायदा १९५८ ; हिंदू वारसा कायदा १९५६ आणि २००५ ; महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम १९६६, कलम १४९, १५०.

एक दिवस सुमीत डोंगरे नावाचा खातेदार तलाठी कार्यालयात आला आणि हक्‍कसोडपत्राची कागदपत्रे तलाठी भाऊसाहेबांना देऊन त्‍याची नोंद करण्‍याची विनंती केली. तलाठी भाऊसाहेब खात्‍यात नवीन होते आणि हा हक्‍कसोडपत्राचा प्रकार त्‍यांच्‍यासाठी नवीन होता. त्‍यांनी सुमीत डोंगरेने दिलेली कागदपत्रे ठेऊन घेतली.

मंडलअधिकारी आल्‍यानंतर तलाठी भाऊसाहेबांनी त्‍यांच्‍याकडे हक्‍कसोडपत्राबद्‍दल विचारणा केली. मंडलअधिकारी यांनी तलाठी भाऊसाहेबांना सांगितले की तुम्‍ही हक्‍कसोडपत्राबद्‍दल तुमच्‍या मनात ज्‍या शंका असतील त्‍या विचारा, मी त्‍यांचा खुलासा करतो. तलाठी भाऊसाहेबांनी प्रश्‍न विचारण्‍यास सुरूवात केली.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र म्‍हणजे काय? 

उत्तर- कोणत्‍याही एकत्र कुटुंबातील कोणत्‍याही सदस्‍याने, सहहिस्‍सेदाराने, त्‍याचा, त्‍या एकत्र कुटुंबाच्‍या मिळकतीवरील, स्‍वत:च्‍या हिस्‍स्‍याचा वैयक्‍तिक हक्‍क, त्‍याच एकत्र कुटुंबाच्‍या सदस्‍याच्‍या किंवा सहदायकाच्‍या लाभात, स्‍वेच्‍छेने आणि कायमस्‍वरुपी सोडून दिल्‍याबाबत नोंदणीकृत दस्‍त म्‍हणजे हक्‍कसोडपत्र. 

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र कोणाला करता येते ?

 उत्तर- एकत्र कुटुंबाचा कोणताही स्‍त्री अथवा पुरुष सदस्‍य, सहहिस्‍सेदार हक्‍कसोडपत्र करु शकतो.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र कोणत्‍या मिळकतीचे करता येते ?

उत्तर- फक्‍त वारसहक्‍काने मिळालेल्‍या किंवा मिळू शकणार्‍या एकत्र कुटुंबातील मिळकतीतील स्‍वत:च्‍या हिस्‍स्‍याच्‍या मिळकतीपुरते हक्‍कसोडपत्र करता येते.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र कोणाच्‍या लाभात करता येते ?

उत्तर- फक्‍त त्‍याच एकत्र कुटुंबाच्‍या स्‍त्री अथवा पुरुष सदस्‍य किंवा सहहिस्‍सेदार यांच्‍या लाभात हक्‍कसोडपत्र करता येते. त्‍या एकत्र कुटुंबाचे सदस्‍य किंवा सहहिस्‍सेदार नसलेल्‍या व्‍यक्‍तीच्‍या लाभात झालेला दस्‍त हक्‍कसोडपत्र होत नाही. असा दस्‍त हस्‍तांतरणाचा दस्‍त म्‍हणून गृहीत धरला जातो व मुंबई मुद्रांक कायदा १९५८ मधील तरतुदींन्‍वये मूल्‍यांकनास व मुद्रांक शुल्‍कास पात्र ठरतो.   

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्राचा मोबदला घेता येतो का?

उत्तर- सर्वसाधारणपणे हक्‍कसोडपत्र विनामोबदला केले जाते परंतु हक्‍कसोडपत्र हे मोबदल्‍यासह असू शकते. मोबदल्‍यासह असणारे हक्‍कसोडपत्र त्‍याच एकत्र कुटुंबातील सदस्‍य किंवा सहहिस्‍सेदार यांच्‍या लाभात असल्‍याने त्‍यावर मुद्रांक शुल्‍क आकारले जात नाही तथापि हक्‍कसोडपत्र नोंदणीकृत असते त्‍यामुळे ते नोंदणी शुल्‍कास पात्र असते.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र नोंदणीकृतच असावे काय?

उत्तर- होय, हक्‍कसोडपत्र हे लेखी आणि नोंदणीकृत असणे अत्‍यावश्‍यक आहे अन्‍यथा त्‍याची नोंद सरकारी दप्‍तरात होणार नाही.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र कसे करावे ?

उत्तर- एकत्र कुटुंबातील मिळकतीवरील हक्‍क सोडणारी व्‍यक्‍ती आणि तो हक्‍क ग्रहण करणारी व्‍यक्‍ती यांना स्‍वतंत्रपणे अथवा एकत्र कुटुंबातील सर्व सदस्‍यांना संयुक्‍तपणे, त्‍याच एकत्र कुटुंबातील कोणत्‍याही एकाच्‍या किंवा एकापेक्षा जास्‍त सदस्‍यांच्‍या लाभात हक्‍कसोडपत्राचा दस्‍त करता येतो.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्र मुद्रांकपत्रावर असावे काय ?

उत्तर- हक्‍कसोडपत्राचा दस्‍त रक्‍कम रु. २००/- च्‍या (अद्‍ययावत तरतुद पहावी) मुद्रांकपत्रावर (स्‍टँप पेपरवर) आणि लिखित स्‍वरुपात असावा. याकामी जाणकार विधिज्ञाचा सल्‍ला घेणे अभिप्रेत आहे.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्रात कोणत्‍या गोष्‍टी नमूद असाव्‍यात? 

उत्तर- हक्‍कसोडपत्राच्‍या दस्‍तात खालील गोष्‍टी नमूद असाव्‍यात. 

F हक्‍कसोडपत्राचा दस्‍त लिहून देणार यांची नावे, वय, पत्ता, धंदा याबाबतचा तपशील.

F हक्‍कसोडपत्राचा दस्‍त लिहून घेणार यांची नावे, वय, पत्ता, धंदा याबाबतचा तपशील.

F एकत्र कुटुंबाच्‍या सर्व शाखांची वंशावळ.

F एकत्र कुटुंबाच्‍या मिळकतीचे हिस्‍सा निहाय विवरण.

F दोन निष्‍पक्ष आणि लायक साक्षीदारांची नावे, वय, पत्ता, धंदा याबाबतचा तपशील व स्‍वाक्षरी.

F दस्‍ताचे निष्‍पादन व नोंदणी अत्‍यावश्‍यक आहे.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्राची मुदत किती असते?

उत्तर- हक्‍कसोडपत्र कधीही करता येते, त्‍यास मुदतीचे बंधन नाही. हक्‍कसोडपत्रासाठी सात-बारा अथवा मिळकत पत्रीकेवर कुटुंबाच्‍या सदस्‍याचे नाव दाखल असण्‍याची आवश्‍यकता नसते. फक्‍त तो एकत्र कुटुंबातील सदस्‍य असल्‍याचे सिध्‍द करण्‍याइतपत पुरावा असावा.

P प्रश्‍न:- हक्‍कसोडपत्राचा दस्‍त मिळाल्‍यावर तलाठी यांनी काय करावे ?

उत्तर- हक्कसोडपत्राची कागदपत्रे प्राप्त झाल्यानंतर तलाठी यांनी हक्कसोडपत्राचा दस्त हा नोंदणीकृत असल्याची खात्री करावी. अनोंदणीकृत हक्कसोडपत्राची नोंद करु नये. हक्कसोडपत्र नोंदणीकृत असले तरच गाव नमुना ६ मध्ये त्याची नोंद करावी. सर्व हितसंबंधीतांना नोटीस बजवावी. अनोंदणीकृत हक्कसोडपत्राची नोंद करणे अवैध आहे. हक्‍कसोडणार्‍याने नेमका कोणकोणत्‍या मिळकतीतील हक्‍क सोडला आहे आणि कोणकोणत्‍या मिळकतीतील हक्‍क अबाधित ठेवला आहे याची सुस्‍पष्‍ट नोंद फेरफार सदरी करावी. यामुळे त्‍या मिळकतीसंबंधी भविष्‍यातील वाद टाळता येतील.

P प्रश्‍न:- हक्कसोडपत्र जर एखाद्‍या महिलेने केले असेल तर काय करावे?

उत्तर- खातेदाराच्या कुटुंबातील महिलेने जर हक्कसोडपत्राचा नोंदणीकृत दस्त करून दिला असेल तर त्या महिलेला प्रश्‍न विचारुन, तिने हक्कसोडपत्राचा दस्त कोणाच्या दबाबाखाली केला नाही याची खात्री करावी. हक्कसोडपत्रामुळे तिला मालमत्तेत हिस्सा मिळणार नाही याची तिला कल्पना द्यावी. हिंदू वारसा कायदा १९५६ मधील सन २००५ च्या सुधारणेनुसार महिलांनाही मालमत्तेत समान हिस्सा मिळण्याचा हक्क प्राप्त झालेला आहे याचीही तिला कल्पना द्यावी. जरूर तर सदर महिलेचा तसा जबाब घ्यावा.

तलाठी भाऊसाहेबांच्‍या सर्व प्रश्‍नांना समाधानकारक उत्तरे मिळाली.